“Dəli Kür” romanında Şahnigar kim olub?
20-11-2019, 14:51
Seyid Nigari aşiqi – Şahnigar xanım Rəncur...
…Ədəbiyyatımızın indiyədək qapalı səhifələrindən və naməlim şəxsiyyətlərindən sayılan Şahnigar xanım Rəncur özünün bariz keyfiyyətləri ilə bir şair olmaqla bərabər, həm də klassik poeziyamızın lirik qəhrəmanına oxşayır; o, həm zahiri, həm də daxili-əxlaqi gözəlliyi ilə bu gün də oxucusunu heyran etməkdədir. Əsl adı Şahnigar Qiyasbəyli olan şairə şeirlərini “incik, rəncidə” mənasını verən Rəncur təxəllüsləri ilə yazmışdır.
Firidun bəy Köçərlinin dediyi kimi, Şahnigar xanımın qəzəliyyatı əsasən Mir Həmzə Nigariyə həsr edilmişdir. Şair, Nəqşibəndi şeyxi Mir Həmzə Nigarinin sadiq müridlərindən olmuşdu və əlimizə keçən şeirlərini diqqətlə incələdikdə onun Şeyx Nigari ilə davamlı məktublaşdığı da aydın olur. Rəncurun əldə olan şeirlərinə əsasən onun ədəbiyyatımızda yerini dəqiqləşdirməklə onu da demək mümkündür ki, bu dolğun poetik nümunələrdə istedadla ilhamın fövqəladə uyuşması təsirli, unudulmyacaq, duyan qəlbin silinməyəcək təəssüratlarıdır.
Şairin kimliyi ilə bağlı ən öncə onu göstərməliyik ki, Rəncurun ismətli və həyalı, möminə bir xanım olduğu üçün Qazax mahalında “Mollaxanım” ləqəbilə tanındığını qeyd edən Firidun bəy Köçərlinin şairin ailəsi barədə bildirdiklərinə görə, “Şahnigar xanım binti-Kazım ağa Qiyasbəyov Qazax şüərasının naziktəblərindən biri hesab olunur. Şahnigar xanım təvəllüd edibdir öz qəryələrində ki, Ağköynək adı ilə məşhurdur. İndiki Qazax şəhərinin yavuqluğunda xırdaca bir kənddir.”
Azərbaycan klassik irsinin öyrənilməsində əslən Qarabağlı, amma Amasiyada yaşamış Mirzadə Fəxrəddin Ağabali də şairənin hicri 1265-ci ildə (miladi 1848/49) dünyaya gəldiyini, ancaq onun Ağstafa qəzasından Bayraqdarzadələrdən Abdullah bəyin kəriməsi, yəni qızı olduğunu qeyd edir: “Ağstafa qəzasından Bayraqdarzadələrdən Abdullah bəyin kəriməsidir. Bu zatın oğlu Ağabəy Rus jandarm komandanlarındandır. 1305 tarixlərində Rəncur xanım bər-həyat imiş. Ağstafa şəhrinin Ağgömlək məhəlləsindədir. 1305 tarixlərində qırx yaşlarında olmasına görə 1265 təvəllüdlüdür.” Lakin qeyd etməliyik ki, Şahnigar xanımın Qiyasbəylilər nəslinə mənsub olması hazırda heç kimdə şübhə doğurmur, görüşüb ünsiyyət saxladığımız bu ailənin nümayəndələri həmişə Rəncuru öz nəsillərindən hesab etməkdədir. Bir faktı da söyləmək yerinə düşər ki, qeyd olunan Ağköynək (Ağgömlək) kəndi hər zaman Qiyasbəylilərin mülkü hesab olunmuşdur. Çox ehtimal ki, müəllifin adını çəkdiyi Bayraqdarzadələr şairənin ərinin mənsub olduğu Şıxlılar (Şıxlılar Al Qazaq kökənlidir) soyunun qohumlarındandır. Tariximizə ayrı-ayrı nəcib ailələrin, soyların öyrənilməsilə işıq tutan məşhur araşdırmaçı-yazıçı Şəmistan Nəzirli şair Rəncurun əri Şəhriyar ağanın Şıxlılar nəslindən olduğunu, gəncikən vəfat etməsini, Ağstafanın girişində məscid tikdirdiyini (ilk sovet quruculuğu illərində sökülmüşdür) söyləyir.
Firidun bəy Köçərli Şahnigar xanımın çox gənc yaşında dul qaldığını, zövcü dünyadan köçdükdən sonra bir daha evlənməməsini qeyd edir. “Azerbaycan yurd bilgisi” jurnalındakı məqaləsində Mustafa Fəxrəddin də onun bu izdivacdan Ağa adında bir oğlu da olduğunu yazmışdır. Şairə ilə bağlı son illərin uğurlu xəbərlərindən biri də Şahnigar xanımın məzarının Qiyasbəylilərin mülk kəndləri olan Ağköynək kəndində ailə məzarlığında tapılması ilə bağlıdır.
Qeyd etdik ki, əsl adı Şahnigar olan şairə şeirlərini “incik, narahat, dərdli, rəncidə” mənasını verən Rəncur, Rəncuri, Mürdə Rəncur təxəllüsləri ilə yazmışdır. Firidun bəy Köçərli onun təbinin rəvan olduğuna, əksər yazdıqlarının münacat, mərsiyə, maddeyi-tarix və dostları arasında meydana gələn əsərlərdən ibarət olduğuna baxmayaraq gözəllərin vəsfinə həsr edilmiş qəzəllər yazmadığına diqqəti çəkir.” Bunun səbəbi Şahnigar xanımın özünün müasiri, qarabağlı alim, fazil, şair, Nəqşibəndi şeyxi Mir Həmzə Nigarinin müridlərindən olması idi.
Şahnigar xanımın əlimizə keçən şeirlərini diqqətlə incələdikdə onun Şeyx Nigari ilə davamlı olaraq məktublaşdığı aydın olur. Çünki, Nigarinin də şeirləri arasında Rəncur xanıma cavab şəklində, yaxud da əksinə – onun özünə ünvanlanmış beytlərinə rast gəlirik.
Şairə o zamanlar Amasiyada mühacirət həyatı yaşayan Şeyx Həmzə mir Nigarini onun xas müridlərindən, “ustadi-kibarım” dediyi Hacı Mahmud əfəndi vasitəsilə tanımış və ondan inabət almışdır. Bu barədə şairə özünün bir qəzəlində deyir:
Necə təqrir edim vəsfin kamalı aləmə məşhur,
Camalı haqq-nüma bir mürşidi-kamil Nigarım var.
Siyəh-ru xəstə Rəncuram əlim daməni-pakında,
Nə qəm Mahmud əfəndi tək bir ustadi-kibarım var.
Şahnigar xanım Nigari əfəndiyə qarşı qaibanə, ilahi bir məhəbbət bəsləmiş, əksər şeirlərini ona həsr etmişdir. Mənbələr Şahnigar xanımın Mir Həmzə Nigariyə bəslədiyi məhəbbəti göstərən bir hekayə də nəql edir. Bu rəvayət Qazax əhalisi arasında indiyədək eşidilməkdədir. Deyilənə görə, Şahnigar xanım Nigari həzrətlərinə qarşı ifratkar sevgisini ifadə etmək üçün ona öz əli ilə bir səccadə toxumuş, üzərinə də pirinə həsr etdiyi şeiri işləmişdir. Bu hadisəni Mirzadə Fəxrəddin belə nəql edir: “Qəlbində daşıdığı atəşi- məhəbbətin nümunəsi olmaq üzərə kəndi əliylə bir səccadə dokumuş və üzərinə kəndi zadəyi-tab’ı olan bir beyti işləmiş və cənabı-rəşadət-məabı-mürşidi-əkrəmləri hüzuruna göndərmiş, hissi-qəbulu ricasını mutazammın ədibanə bir məktub təqdim etmişdir.” Şeyx Həmzə Nigari bu hədiyyədən çox təsirlənmiş, sevinmiş, bütün ömrü boyu o səccadə üzərində namaz qılmışdır. Vəfatından sonra isə zövcəsi Lütfiyə xanım tərəfindən Trabzonda saraylı xanımlardan birinə hədiyyə edilmiş və bu surətlə əldən çıxarılmışdır. Səccadənin üzərinə yazılmış şeir təsbit edilməmişsə də, şeyxin təsirlənərək təşəkkür mahiyyətində cavab olaraq yazdığı beytlər hədiyyənin nə dərəcədə qiymətli (“töhfeyi – pirayə”) olduğunu göstərməyə kifayət edir:
Nigarı-nazəninim fərşi-bəzm-arayə göndərmiş,
Nigarın eyləmiş rəng-tərin şeydayə göndərmiş.
Bir də onu demək istərdik ki, Mir Həmzə Nigari Şahnigar xanım üçün yalnız mənəvi rəhbər olmaqla qalmamış, şair Rəncur üçün qüsursuz bir örnək timsalında sənətkar, qələm sahibi olmuşdur. Belə ki Şahnigar xanım həm də bütövlükdə, öz bədii yaradıcılığında müəlliminin ədəbi dəst-xəttindən təsirlənmişdir. Bildiyimiz üzrə, Nigari əfəndinin misranın əvvəlində, ya sonunda poetik təkrarlarla müşayiət olunan şirinməzac şeirləri çox məşhurdur. Bu səliqəli-sığallı, ritmik şeirlər oxucunun hafizəsində silinməz bir təsir buraxar; vird və zikr məclislərində oxunan bu şeirlər, dinləyiciləri uzun müddət öz cazibəsində saxlayardı. Demək mümkündür ki, Şahnigar xanımın da müasirlərində görünməyən bir tərzdə dolğun və yatımlı ahəng, zəngin zikr və vird musiqisi hopmuş belə xoş, fərəhli duyğular oyadan şeirlərinə rast gəlinir:
Ol dəm ki, bən səndən cüda, biganə mən, biganə mən,
Olsam əcəbmi, ey gözüm, divanə mən, divanə mən.
Sürdüm yüzüm dərgahına, qıldım səna Allahına,
Ərz eylədim əhvalimi sultanə mən, sultanə mən.
Hərçənd ki qüsurluyam, mən bu dərgahın quluyam,
Acizəm, yetim Rəncuriyəm, loğmanə mən, loğmanə mən.
“Hümayi-ərş”in müəllifi Mirzadə Mustafa Fəxrəddin “Həzrəti-pir” adlandırdığı şərafətli qohumu Mir Həmzə Nigarinin həyat və yaradıcılığına həsr etdiyi mənqibə tipli “Hümayi-Ərş” adlı əsərindən Şahnigar xanımın həyatı haqqında əldə etdiyimiz məlumatlar və Rəncurun həmin qaynaqdan yeni əldə etdiyimiz bir çox şeirləri apardığımız işin məzmununu zənginləşdirib bütövləşdirməkdədir.
Böyük ehtimalla deyə bilərik ki, Rəncur İsmayıl Şıxlının “Dəli Kür” əsərində parlaq, lakin həm də faciəvi surət olan Şahnigar (Cahandar ağanın bacısı) onun öz adı ilə çıxış edən prototipidir. Onun həyatının bir çox mühüm faktları: erkən dul qalması, eyni soya yaxınlığı, Nəqşibəndi təriqətinə üzv olması, eləcə də adı (Qiyasbəylilərdən olan Rəncur Şıxlıların gəlini idisə “Dəli Kür”dəki Şahnigar obrazımız birbaşa Şıxlı soyundandır) və s. oxşarlıqlar bunu deməyə əsas verir.
Mənə bəlli olduğuna görə müğənni Nərminə Məmmədova Qiyasbəyli “Dəli Kür” filmində Şahnigar obrazını canlandırmağa dəvət alıb çəkilişlərə başlansa da, sonradan bu iş müəyyən səbəblərdən pozulmuş, baş tutmamışdır. Əgər baş tutsaydı…
Bizim ədəbiyyatımızın bilinməyən səhifələrindən biri hesab edilən şair Rəncura həsr etdiyimiz yazı burada bitir; inanırıq ki, bu mövzuda işlər yenə davam edəcək və bu axtarışların nəticəsində söz xəzinəmiz daha da dolğunlaşacaq, bu minvalla Nizami və Füzuliyə bağlanan böyük mədəni – fəlsəfi irsimiz bir az da zənginləşəcəkdir.
Prof. Minaxanım Təkəli
Geri qayıt