1902-ci ildə kimya sahəsində Nobel mükafatçısı - EMİL GERMAN FİŞER (1852-1919)
17-03-2022, 22:09
Tanınmış alman kimyaçı, Kimya üzrə Nobel mükafatının laueratı (1902) Emil German FişerAlmaniyanın Oyskirxen şəhərində tacir ailəsində dünyaya gəlmişdir (9 oktyabr 1852- ci ildə).
Bonn gimnaziyasını fərqlənmə diplomu ilə bitirmiş və təbiət elmləri üzrə ali təhsil almaq üçün oradakı universitetlərin birinə daxil olmaq istəmişdir. Məktəbi bitirdikdən sonra atası onun yararsızlığına əmin olana qədər Emili ailə biznesində işləməyə məcbur etmişdir.
Bonn universitetində dövrün məşhur alimləri - Fridrix Kekule, Avqust Kundt və Paul Qrotdan dərs almışdır. Müəllimi Kekulenin təsirilə kimyadan ayrılıb fizika sahəsinə keçsə də, Strasburq Universitetində təhsilini davam etdirərkən Fişer yenidən kimya ilə maraqlanmağa başlamış (1872), apardığı müxtəlif təcrübələr nəticəsində fenilhidrazini (ətirli hidrazinlər qrupuna aiddir) ixtira edərək məşhurlaşmışdır. 22 yaşında elmlər doktoru adına layiq görülmüş və Strasburq Universitetində müəllim kimi fəaliyyətə başlamışdır.
Bir müddət burada çalışdıqdan sonra Münhen Universitetinə təyinat almış, orada bir sıra tədqiqatlar aparmışdır. Üzvi boyaların quruluşunu öyrənən alim onları fenilhidrazinin köməyilə araşdırmışdır. Uzun müddət Münhendə çalışdıqdan sonra Erlangen Universitetində kimya professoru vəzifəsinə keçmişdir. Orada da elmi tədqiqatlarını davam etdirən Fişer kofein, teobromin, quanin və sidik turşusu kimi üzvi birləşmələr üzərində elmi-tədqiqatlar aparmışdır. O, nuklein turşularının tərkibindəki quaninin rəngsiz kristal maddədən ibarət olduğunu ixtira etmiş və ona “purin” adını vermişdir. Bu sahədə tədqiqatlarını davam etdirərək, purin qrupundan bir sıra üzvi birləşmələrin sintezinə müvəffəq olmuşdur. O, yazırdı: “İnsan orqanizmi müdhiş laborotoriyadır. Burada ağlagəlməz sayda maddələrin sintezi baş verir. Zülallar, yağlar, karbohidratlar digər maddələri yaratmaq və onlara enerji vermək üçün parçalanırlar. Bəşəriyyət bu proseslərin sirrini açmaq istəyir, lakin biz məqsəddən hələ də xeyli uzaqdayıq. Bu sirləri açmaq üçün iki yol var, ya orqanizmin həyat fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmiş maddələri tədqiq etmək, ya da hüceyrələrdə yaranan maddələri sintez etməyə çalışmaq”.
Vürtsburq Universitetində işləyən (1885) Fişer burada da purinlə bağlı tədqiqatlarını davam etdirmiş, həmçinin şəkər molekullarında stereokimyəvi problemlərlə də məşğul olmuşdur. 1874-cü ildə Yakob Vant Hoffun karbon atomlarının asimmetrik yerləşməsi barədə hazırladığı nəzəriyyəyə əsaslanan Fişer şəkər qrupu atomlarının bütün mümkün transformasiya üsullarını tapmışdır.
O, laboratoriya şəraitində mannoza, fruktoza və qlükozanı sintez etməyə müvəffəq olmuşdu (1890). Alim tədqiqatlar zamanı üzvi turşuları beşxlorlu fosforla birləşdirərkən yüksək reaksiya qabiliyyətlərinə malik yeni xloridləri aşkar etmişdir. Təcrübələr zamanı Fişer sidik turşusundan trixlopurini, onu kalium və yodlu hidrogenlə birləşdirərkən isə ksantini almışdı. Ksantini metil turşusu ilə birləşdirən zaman o, rəngsiz, kristallik, acı dadı olan və təbiətdə qəhvə dənələrində, çay yarpaqlarında mövcud olan kofeini əldə etmişdi. Sonrakı tədqiqatlar zamanı kimyəvi kofeinin təbii olanla eyniliyi aşkar edilmişdir.
Berlin Universitetinin Kimya İnstitutunun direktoru təyin edilən alim ömrünün sonunadək bu vəzifəni yerinə yetirmişdir (1892). Burada çalışarkən fermentlərlə də məşğul olmuş və onların yalnız özlərinə uyğun gələn maddələrlə reaksiyaya girdiyini aşkar etmişdir. Zülalların tədqiqatı zamanı, onların tərkibindəki aminturşuları tapmış, daha sonra peptidləri (aminturşuların kombinasiyalarını) sintez etmiş, hidroliz (kimyəvi əlaqənin pozulduğu və suyun birləşdiyi kimyəvi reaksiya) zamanı aminturşuların sayına və tiplərinə əsaslanaraq zülalların qırxdan artıq növünü sinifləndirmişdir.
Emil German Fişer “saxarin və purin qrupu maddələrinin sintezi sahəsində əldə etdiyi uğura görə” Nobel Komitəsi tərəfindən Nobel Kimya Mükafatına layiq görülmüşdür (1902). O, təltifetmə mərasimində gördüyü iş haqqında demişdir: “Təbiətin sirlərini qoruyan pərdə tədricən qalxmaqdadır. Lakin bu fikri hələlik yalnız karbohidratlara aid etmək olar. Əldə edilmiş bütün uğurlara baxmayaraq üzvi kimya elmi daha çətin maddələri - zülalları tam öyrənməyənədək həyatın sirri ortadan qalxmayacaqdır”.
Emil Fişer Rokfeller fondunun yardımı ilə Fiziki Kimya və Elektrokimya (1911), üç il sonra isə Kömürün Araşdırılması İnstitutlarını yaratmışdır. Lakin Birinci dünya müharibəsi zamanı kimyəvi maddələr çatışmadığına görə laboratoriya işini
dayandırmışdır.
Fişer çox məhsuldar alim olmuşdur. Belə ki, onun gördüyü işləri indi də kimya elmində çox böyük əhəmiyyət kəsb edir: aldehidlər və ketonlar üçün keyfiyyətli reagent kimi istifadə etdiyi fenilhidrazinin sintezi, sonra isə monosaxaridlərin identifikasiyası (1875); purin birləşmələrinin strukturunun öyrənilməsi, sonradan bir çox vacib maddələrin (kofein, teobromin və s.) sintezinə səbəb oldu(1882); karbohidratların geniş miqyaslı tədqiqi, tərkibinin və strukturunun müəyyən edilməsi, nomenklaturanın inkişafı (1884); üzüm və meyvə şəkərinin sintezi (1890); kimyəvi birləşmələrin sintezi üçün fermentlərin istifadəsi(1894); zülalların kimyası sahəsində tədqiqatlar (1899); amin turşularının analizi üçün efir metodunun inkişafı, valin, prolin və hidroksiprolin amin turşularının kəşfi (1901); zülal strukturunun peptid nəzəriyyəsini təklif etdi (1902); dietilbarbiturik turşunun sintezi (veronal, barbital) (1903 ); polipeptidlərin sintezi (1907 ) və 19 amin turşusundan ibarət polipeptidi sintez etməklə (Abderqaldenlə birlikdə) təbii peptonların polipeptidlərlə oxşarlığını sübut etmişdir (1916).
Onun yetirmələri arasında Otto Dils, Adolf Vindaus, Frits Preql kimi gələcək Nobelçilər olmuşdur.
Emil Fişer London Kral Cəmiyyətinin Devi medalı, Prussiyanın “Xidmətlərinə görə” və Maksimillian ordenləri, Oslo, Mançester, Brüssel və Kembric universitetlərinin fəxri doktoru adına layiq görülmüşdür. Prussiya Elmlər Akademiyasının üzvü və Almaniya Kimya Cəmiyyətinin prezidenti olmuşdur. Bundan başqa o, London Kral Cəmiyyətinin, Göttingen Elmlər Akademiyasının, İsveç Kral Elmlər Akademiyasıının, Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının, Dei Linçei Akademiyasının, Rusiya Elmlər Akademiyasının, Prussiya Elmlər Akademiyasının, Bavariya Elmlər Akademiyasının, ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının üzvü olmuşdur.
Emil Fişer 66 yaşında Almaniyada Berlin şəhərində vəfat etmişdir (15 iyul 1919-cu ildə).
Əli ZALOV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
Analitik və üzvi kimya kafedrasının müdiri,
kimya elmləri doktoru,
Azərbaycan Respublikası qabaqcıl təhsil işçisi
Geri qayıt