Sənə görə döyünərdim, ürək ola bilsəydim...
21-08-2023, 11:59
Unudulmaz Rəfiqə Məmmədovanın əziz xatirəsinə...
Yadımdadı, yuxarı mərtəbədən kiminsə aşağı səbət sallamasını uşaq vaxtı izlədiyim bir filmdə görmüşdüm, bir də Rəfiqə xanımda. Heç vaxt ağlıma gəlməzdi ki, filmlərdə gördüyüm bu səhnəni mən də yaşayaram. Kimsə 3-cü mərtəbədən mənə səbət uzadar - içində ya kitab olardı o səbətin, ya xərclik...
Ayağı nasaz idi deyə aşağı düşə bilməz, pəncərədən səbətdə mənə kitab uzadardı. O kitabın içindən təkcə şeir yox, pul da tapıb uşaq tək sevindiyim, “özünə şoqolad alarsan, mənim balam” deyib üçüncü mərtəbədən təbəssüm etdiyi dünəndi sanki.
İlk dəfə onda sevinmişdim ədəbiyyata gəlişimə...
Nənəmdən sonra dilimdə bir söz bitib, zaman-zaman qələmimdən gəlib keçir: “barı gedəndə əllərini qoyub gedəydi”. Mən yox, nənəmdən sonra saçımda sığal, üzümdə göynəyən tumar yeri deyərdi bunu... bir də nənəmin ürəyinin başına tikdiyi cibdən çıxarıb ovcuma basdığı pulun ovcumda görünən boş yeri... Öz əlləriylə tikdiyi o balaca cibi nahaqdan ürəyinin başında saxlamazdı, axı nənələr bizə nə versə ürəyindən pay verərdi... Kim mənə pul veribsə, nə qədər maaş almışamsa da nənəmin pensiyasından cibimə qoyduğu pul qədər şirin olmayıb. Necə ki... Rəfiqə xanımdan sonra çox yazıma görə qonorar aldım, amma heç biri Rəfiqə xanımın səbətdə aşağı uzatdığı o xərclik qədər şirin olmadı, ilahi...
Rəfiqə xanım nənəmdən sonra nənəmin əli kimi uzanmışdı həyatıma... Elə bil nənəm doğrudan da əllərini qoyub getmişdi- sanki heç də təsadüfi deyildi Rəfiqə xanımın aşağı düşə bilməyib yuxarıdan mənə səbət uzatması... Axı nənəmin də ayağı nasaz olar, yerindən qalxa bilməzdi. Səksəkəli, narahat yerişinə, tumarına, sığalına, ürəyindən xərclədiyi hər “qəpiyinə”, baxışındakı qəribliyə, üzündəki qırışa, saçındakı bəyaza qədər nənələrimizin obrazıydı Rəfiqə xanım... Özü ən gözəl hekayə, novella ustası olsa da, saçındakı ağ dənlər də bir ayrı hekayədən, novelladan danışırdı.
1938-ci ildə Cəbrayıl rayonunda anadan olmuşam deyərdi. Atası Böyük Vətən müharibəsinə getdikdən sonra ailəsi ilə birgə Füzuli rayonunda məskunlaşmışdı. Azərbaycan Dövlət Universitetinin İqtisadiyyat fakültəsində təhsil aldığı tələbəlik illərindən, Bakı Yeyinti Sənaye Texnikumunda 12 illik pedaqoji fəaliyyətindən, 70-ci illərdən dövri mətbuatda, radiodakı çıxışlarından şirin-şirin danışanda ikimizin də gözü yol çəkərdi. Deyəsən, ikimiz də baxışı o hörüklü qızı soraqlayardı.
Əsl türk xanım-xatınlığı, nəcibliyi, əsilzadəliyi vardı onda. Hələ 3-cü mərtəbədən belə dəqiq, ışıqlı, aydın görünürdü O. Təbəssümü başıma sığal çəkirdi sanki...
-Sən nə gözəl balasan,- dedi: yuxarı gəl.
-Tələsirəm, -dedim: amma gələn dəfə mütləq qalxacam...
...Rəfiqə xanımın ucalığına yox əlbəttə, yaşadığı 3-cü mərtəbəyə. Rəfiqə xanımın mənəvi boyu çox ucaydı, ora hər adam qalxa bilməzdi.
Bu qatarın dalınca baxma...
Bu dəfə doğrudan da 3-cü mərtəbəyə qalxmışdım. Gələcəyimi bilirdi. Sənə aş dəmləmişəm dedi, keç içəri.
Keçdim, balaca, şirin, qədim və bir o qədər zəngin bir ev idi. Əfsanəvi təəssürat yaradırdı adamda. Elə sahibi kimi...
Ayağını yerdən ağır-ağır sürütləyən bu özü də, ruhu da şair xanım mənə düyü dəmləmişdi. Kədərliydi. Üzündəki hər qırış, bir-biriylə qol-boyun olmuş hər cizgi sanki “bu qatarın dalınca baxma” deyirdi...
Bir cənnət havası, cənnət naxışı vardı onda... üzündə də, könlündə də bir nur vardı ki... indi mən onu bu qələmlə necə çəkim göstərim, ilahi...
İndi bu sətirləri yazmaq da, xatırlamaq da kədərlidir mənim üçün. Həə, ötənlərdə bir gün məni bərk-bərk qucaqlayıb, “keç içəri, qəşəng bala, sənə aş bişirmişəm- dediyi qədər.
Ahhh, bu təzyiq də ki...
İndi o gün də, o təəssürat da, o plov da mənim üçün bir Məlikməmməd nağılına dönüb... Uşaqlığımız da, uşaqlarımız da bir təbəssüm, bir sevgi azalıb, bir təəssürat kəm gəlir. Rəfiqə xanım gözəl bir təəssürat idi mənim üçün. İnsan onu mütləq tanımalıydı, illah da qələm adamı. Təbəssümü sanki adamın üzünə ötən əsrin qapısını açırdı. İndi bu sətirləri yaza-yaza fikrim çox-çox uzaqlara aparıb məni... Kiminsə səsi sükutu pozur, qocalıq da bir şey deyilmiş, deyir, mənim balam, ahhh, bu təzyiq də ki... Bir vaxt mən də sənin kimi gözəl bir qız idim. Elə gözəl hörkülərim vardı ki - deyib əlini saçına uzadanda hörükləri yerinə ağ dən ilişir barmaqlarına. Saçları olmasaydı mənimçün necə çəkərdi keçmişin rəsmini...
Barmaqları da illərin xəritəsi. Hansı xətlər, cığırlar, yollar kəsişmir ki əlinin cizgilərində... Sanki axşam düşür üzünə, hüzn çökür gözünə... Bu hüzn mənə çoxdan tanışdı- Qarabağda qoyub gəldiyi gəncliyini soraqlayır gözündəki hüzn.
Təkcə uşaqların yox, həsrətin, ayrılığın da dilini yaxşı bilirdi Rəfiqə xanım.
Mən yarpaqların da dilini bilirəm,
Məsələn, xış-xış...
Yəni aman ayrılıq əlindən.
O hüznü dağıtmaq istəyib, şairin qocalmağa haqqı yoxdu desəm də, bilmirəm dağıda bilirəm o hüznü, yoxsa mənə görə gülümsəyir.
Həyat gözəldir deyir. Biləndə ki yer üzündə Qarabağ boyda bir cənnət var, ora qovuşmaq ümidi var, insan qocalığıyla da barışır, mənim balam.
Şirin xatirələri, Qarabağ, Şuşa həsrəti adamı kədərləndirsə də, yaratdığı təəssüratdan, ondan heç cür ayrılmaq olmurdu. Rəfiqə xanımla adam dönüb uşaq olmaq istəyirdi. Halbuki, dünənə qədər arzumuz böyümək idi, böyüməyin sancısı nə çoxmuş, bilmirdik axı...
... Ömrün o illərinə qonaq ola bilsəydik
Rəfiqə xanımın dünyanı rəngli bir şar kimi boyayıb ovcumuza qoymaq istəyi məni uşaqlığıma qaytarardı. Redaksiyamıza bağışladığı kitablar bu gün də onu unutdurmamaq üçün kitabxanamızdan gülümsəyir üzümə. “Dolu”, “Uğurlu ov”, “Şəfəq müğənnisi”, “İnam”, “Könül”, “Mənim şahinim”, “Dostluq”, “Güllü kəpənəkli bağ”, “Ardımca gəl” kitablarının hər birini vərəqlədikcə içimdəki səsin zümzüməsi qulağıma qədər gəlib çıxır: kaş yenə yeniyetmə uşaq ola bilsəydik, ömrün o illərinə qonaq ola bilsəydik.
Hər bir yaradıcılıq nünunəsilə bizi keçmişə, o qayğısız, şirin günlərimizə qonaq edən... gedişiylə bizi uşaqlığımızdan uzaq salan Rəfiqə xanım. İndi təkcə uşaqlığımız yox, həyatımızda da böyük bir rəfiqə kəm gəlir. Uşaqlığımızın, uşaqlarımızın rəfiqəsi- dostuydu o.
Onsuz ötən iki il...
Bu gün onun doğum günü. Yaşasaydı 85 yaşı olacaqdı, amma onsuz ötən ikinci yaş günüdü. Ondan sonra nəyinki yaşadığı tarixi binaya, hətta Pedoqoji universitet tərəfdən keçəndə belə onu - qocaman dostumu xatırlayıb kədərlənirəm. Bəlkə ünvanını dəyişib deyə başımı qaldırıb sonuncu mərtəyəbəyə qədər boylanır, hər dəfə kiminsə mənə səbət, səbətin içində kitab uzadacağını gözləyirəm, sanki yenə o kitabın içində xərclik tapıb uşaq tək sevinəcəm...
Üçünücü mərtəbəyə- onu görməyə qalxmasam da mənə elə gəlir Rəfiqə xanımın qapısı yenə açıqdır. “Keç içəri, mənim balam” deyən yaradıcılığı, hər bir poeziya nümunəsiylə o bizə nəyinki öz qapısını, hətta bütün açıq qapıları nişan verib. Axı...
Uşaqları xoşbəxt görmək arzusuydu onu uşaq ədəbiyyatına gətirən...
... O da bu yolla sevindirirdi uşaqları. Tanınmış və sevimli nümayəndələrindən biri kimi əlvan bir rəng, parlaq bir səhifə, yeni bir cığır açdığı uşaq ədəbiyyatını deyirəm. Lap cavan yaşlarında yazdığı şeirlərində belə bir ağbirçək ədası, bir ağayanalıq, bir böyük nəvazişi, qayğısı vardı.
Son görüşümüzü xatırlayıram. Bu dəfə məni ayaqda qarşılaya bilmədiyinə təəssüflənmiş, boynunu qucaqlayıb sənin elə varlığın bəsdi demişdim. Elə demə, Ehh, qocalıq da bir şey deyilmiş dedi: hələ bu təzyiq...
“...sənə görə döyünərdim ürək ola bilsəydim”
Necə ki evinin qapısı hər zaman açıq olardı, yaradıcılığı da eləydi. Bəli, Rəfiqə xanım hər yaradıcılıq nümunəsiylə balacalara qapalı yox, açıq qapıları nişan verirdi. Bəlkə də o qapıların açarını da verirdi, nə bilim, mən ki uşaq deyiləm. Amma çox istəyərdim ki, uşaq olum. Rəfiqə xanımın şeirlərinin əl-ələ verib yaratdığı bu böyük halqanın, çəmbərin ortasında bir anlıq mən də qaçmaq, dünyanın başıma fırlanmasını çox istəyərdim... Amma o yoxdu daha...
Rəfiqə xanımdan sonra təzə bir söz də düşüb dilimə... bari gedəndə qapısını qoyub getsəydi. Yaşadığı o tarixi binanın yanından nə zaman yolum düşsə, qapını döymək istəmişəm ki, bəlkə açar. Birdən açmaz deyə döyməmişəm... Qoy o qapı həmişə açıq qalsın. Rəfiqə xanımın görmək istədiyi kimi... Qapısını döyməyə belə ehtiyac qalmazdı, hənirindən, yerişindən analayar, duyardı gələnin kimliyini. Kitab qoxardı evi, qəzet qoxardı, şeir, hekayə, roman qoxardı - zəngin yaradıcılığı kimi...
İndi hansı şeirini, hansı hekayəsini açıb oxusam, sanki Rəfiqə xanımın yaradıcılığı adama “tellərini darardım külək ola bilsəydim, sənə görə döyünərdim ürək ola bilsəydim” pıçıldayır. Bir yaradıcılıq, bir ədəbiyyat, bir poeziya, yüzlərlə hekayə düşünün ki, nəbzi körpələrlə döyünürdü...
Nə yaxşı ki ona borclu qalmadıq...
Qırmızı papağın nənəsi, Minbir gecə nağıllarının şahzadəsi... Özü də bir nağıl Rəfiqə xanım. Bütün yaradıcılığı içində özü ən gözəl şeir idi, həzin, lirik... Ötənlərdən şirin-şirin danışmağı vardı... Acılı-şirinliydi xatirələr. Hər dəfə onunla söhbət edəndə dincələr, ötənlərə səyahət edərdim sanki. Bu gündən dünənə açılan qapıydı Rəfiqə xanım. Görənlərin bir də dönüb baxdığı o uzun hörüklü qız böyümək bilmirdi. Bəlkə də elə bu böyüyə bilməməsi idi onu uşaq ədəbiyyatına gətirən, nə bilim..
Yazıb-yaratmaqdan, yaradıcılıqdan usanmaz, ağrıyan tərəfləri- rahat yeriyə bilməməsi belə uşaqlarla görüşünə mane ola bilməzdi. Ömrünün son günlərinə qədər yazdı, çap olundu, kitablarıyla uşaqların görüşünə gecikmədi. Onun bu dəyərli fədakarlığı diqqətdən kənarda qalmazdı. Ömrünün son ilində belə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi tərəfindən “Fəxri diplom”a layiq görülməsi bizi də çox fərəhləndirmişdi- axı hamımızın Rəfiqəsiydi o. Onun da bizim də fərəhimiz ikiqat idi həmin ərəfələrdə. İllərdir gözlədiyi xəbəri vermişdik ona - doğma diyarının azadlıq müjdəsini.... Axı illərdi göz yolda, qulaq səsdəydi. “Qarabağa aparan yol” həm də buna görə onun ən doğma ünvanına çevrilmişdi. Redaksiyamıza hər zəngiylə açıq-aydın soruşmasa da sanki gözünü uzaqlara dikib “nə xəbər?” deyirdi.
Biz özümüz də verə bilmədiyimiz o müjdədən utanar, susardıq. Ona bir Vətən borcluyduq axı... Nə yaxşı ki ömrünün son ilində də olsa ona borclu qalmadıq- Vətənin azadlıq müjdəsini deyirəm.
Telefonumuz iki ildi xarab olub...
... Hər dəfə redaksiyamıza zəng vurub mənlə doğma birisi kimi salamlaşan, hal-əhval tutub Fariz müəllimi xahiş edən gənc səsin sahibini tanımaz: Fariz müəllim, sizi cavan bir qız axtarır,- deyib eyhamla dəstəyi ona uzadardım.
Fariz müəllim dəstəyi qaldıran kimi, sevinclə: bıyy, Rəfiqə xanım deyə səslənəndə, mən də sevinərdim.
Səsi necə bulaq kimi çağlayırdısa, ruhu, düşüncəsi də o qədər çağlar idi. Zamanın Rəfiqə xanımın vücuduna gücü çatmışdı bircə, onu başqa heç bir tərəfdən qocalda bilməmişdi.
Redaksiyamızın telefonu iki ildi susub. Elə bil Rəfiqə xanım hamının, hər kəsin yerinə susdu. Yox, yox, susmaz, bizi unutmazdı o, yəqin telefonumuz xarab olub.
Sözün Rəfiqəsi...
Nə yaxşı ki, ondan geriyə qalan zəngin yaradıcılığı bu gün ən yaxşı həmsöhbətimiz, rəfiqəmiz, dostumuzdur. Nahaq yerə illər öncə Fariz Çobanoğlu ona “Sözün rəfiqəsi” deməmişdi ki...
Nə yaxşı söz varmış, nə yaxşı sözə könül verən qəlb, ruh varmış... “Yasəmən”, “Balaca tənqidçi”, “Könül”, “Dostluq”... Bu kitabların hər biri iki ildir balacalarla Rəfiqə xanımın yerinə danışır ...
Dünyanı rəngli bir şar kimi bir günlük də olsa uşaqlara bağışlamaq istəyən Rəfiqə xanım özündən geriyə qalan hər şeir, hekayə, povestilə yumru, rəngli bir şar kimi dünyanı əbədilik bizə bağışladı, nəyinki bir günlük... İndi hər uşaq təbəssümündə Sizi görürük, Rəfiqə xanım.
Kaş qapısını qoyub getsəydi dedim və xatırladım ki, axı o qapısını qoyub gedib. “Dolu”, “Uğurlu ov”, “Şəfəq müğənnisi”, “İnam”, “Könül”, “Mənim şahinim”, “Dostluq”, “Güllü kəpənəkli bağ”, “Ardımca gəl”, “Nəciblik duyğusu”, “Bizim bağ”, “Zər çiçəklər”, "Sözün Rəfiqəsi" kimi 14 işıqlı, aydın kitabı, zəngin yaradıcılığı özü bir dünya, açıq bir qapı... qorxma, sən də keç içəri, mənim balam.
Təranə Əlizadə, Sənətşünas
Geri qayıt