1901-ci ildə kimya sahəsində Nobel mükafatçısı - Yakob Henrik Vant-Hoff
16-03-2022, 20:57
1901-ci ildə kimya sahəsində Nobel mükafatçısı -
Yakob Henrik Vant-Hoff (1852-1911)
Holland kimyaçısı, stereokimyanın banilərindən biri və kimyəvi kinetika, “məhlullarda kimyəvi dinamika və osmotik təzyiq qanunlarının kəşfinin böyük əhəmiyyətinə görə”kimya üzrə ilk Nobel mükafatı laureatı (1901)Jacob Henrik Vant HoffHollandiyanın Rotterdam şəhərində anadan olmuşdur (30 avqust 1852). Ailəsi köhnə holland ailəsinə mənsub idi. Yakobun atası Ceykob Hendrik Vant Hoff, yaşlı, həkim, anası Alida Yakoba Kolf isə evdar qadın idi. Yakob ailənin üçüncü övladı idi və dörd qardaş və iki bacısı vardı.
Səkkiz yaşında Jacob Rotterdam yaxınlığında yerləşən və geniş proqramı olan özəl məktəbə getdi. Burada təbiət və humanitar elmlər, xarici dillər, rəsm və nəğmə dərsləri keçirilirdi. Artıq burada gələcək alimin görkəmli qabiliyyətləri özünü göstərməyə başladı. O, ən böyük uğuru riyaziyyat və fizika sahəsində əldə etmişdir.
On beş yaşında Vant Hoff qəbul imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verdi və şəhərdəki beşillik orta məktəbin dördüncü sinfinə daxil oldu (1867). Bu məktəbdə elm və riyaziyyatın öyrədilməsinə diqqət yetirilirdi. Məhz burada gələcək alim kimya ilə maraqlanır və ilk təcrübələrini aparmağa başlayır.
Orta məktəbi bitirdikdən sonra Yakob Delftə getdi və burada kimya mühəndisliyi ixtisası Politexnik institutuna daxil oldu (1869). O, vaxtının çoxunu kimya və riyaziyyata həsr edirdi. Bütün proqramı sürətlə mənimsədiyindən, bu məktəbi o, üç ilə deyil, iki ilə bitirməyi bacardı.
Tələbəlik illərində Vant Hoff Şimali Brabantdakı şəkər zavodunda təcrübə keçirdi. Təcrübə zamanı o, polyarometrdən istifadə edərək şəkərin qatılığını təyin etməklə məşğul idi. O, bu işi mənasız və yeknəsək hesab edirdi, lakin texnoloji əməliyyatların monotonluğu onda kimyəvi prosesləri daha dərindən dərk etmək istəyini oyadırdı.
Bu arzu ilə iki ildən sonra Vant Hoff Leiden Universitetinin tələbəsi olur (1871). O, elmlərlə səylə məşğul olduğu kimi, şeir və fəlsəfəni də sevirdi. Hətta onda özünü bütünlüklə şeirə həsr etmək fikri də yaranmışdır. Lakin onun bu istiqamətdə ilk cəhdləri uğursuz oldu və o, yenidən tədqiqatçı kimyaçı yoluna qayıtdı.
Tezliklə Vant Hoff anlayır ki, müasir kimya elmini ciddi şəkildə öyrənmək üçün başqa universitetə keçməlidir. O, Bonna köçdü və o zaman Fridrix Avqust Kekulenin kimya professoru olduğu Bonn Universitetində işə başladı.
Vant Hoffun üstün çalışqanlığı Kekulenin dərhal diqqətini çəkmişdir.Ancaq tezliklə professor Kekule ilə Vant Hoff arasında münaqişə yaranır. Vant Hoff valideynlərinə göndərdiyi məktubların birində yazırdı:“Professor Kekule ilə kiçik mübahisə: onun kamfora və skipidar haqqında yeni fikirləri var. O, bu fikirlərini təcrübədə ödənişsiz yoxlamaq üçün bir neçə laborantdan istifadə etmək istəyir. Yəni bir neçə umaaş alan adamı, ödənişsiz şəxsi köməkçilərə çevirmək istəyir. Mən bu təklifi qəbul etmədim və inkişaf üçün öz mövzumu tədqiq etməyə məcbur oldum və indi bu mövzu ilə məşğul olanda professor Kekule mənə fərqli yanaşır və işə yeni köməkçilər cəlb etməyə davam edir”.
Nəticədə Vant Hoff Kekule laboratoriyasını tərk etmək qərarına gəlir. Lakin işinin uğurla davam etdirilməsi üçün professordan eksperimental işinin uğuru haqqında zəmanət almalı idi. Vant Hoff öz elmi nəticələrini professora təqdim etdi. Gənc alimin təəccübünə səbəb olan professor qısa dialoqdan sonra dedi: “Sənə çox yaxşı zəmanət veriləcək”. Həqiqətən də, Vant Hoff Kekuledən zəmanət alır (1873-cü il iyunun 17-də). Bundan əlavə, professor gənc alimə tədqiqatlarını hansısa başqa universitetdə davam etdirməyi tövsiyə edir. Ancaq Vant Hoff Utrext şəhərinə gedir və burada doktorluq imtahanını müvəffəqiyyətlə verir. Nəticədə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmək hüququ qazanır (22 dekabr 1873-cü ildə).
Vant Hoff Çarlz Adolf Vürsün laboratoriyasında üzvi kimya üzrə tədqiqatlarını davam etdirmək üçün Parisə gedir (1874). Bu laboratoriyada Vant Hoff sonradan onun yaxın dostları olmuş A.R.Henninger və J.A.Le Belle ilə tanış olur. Bir neçə aydan sonra Utrextə qayıdır və siyanosirkə və malon turşularının sintezi mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir (1874-cü il dekabrın 22-də).
Doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməzdən bir müddət əvvəl, o, holland dilində “Hazırda istifadə olunan struktur formullarının fəza vəziyyəti və bununla əlaqədar üzvi birləşmələrin kimyəvi quruluşu və optik fırlanma arasındakı əlaqəyə dair qeyd” adlı uzun başlıqlı kiçik bir broşür nəşr etdirmişdir(1874-cü ilin sentyabrında). Daha sonra, bu broşüranı İ.Vişelius və F.Hermann alman dilinə tərcümə eetdilər (1875).
Məqalənin fransız dilində təkrar çapını hazırlamaqla yanaşı Vant Hoff iş axtarmaqla da məşğul idi. Bu baxımdan uzun müddət onun bəxti gətirmədi və fərdi dərslər vermək məcburiyyətində qaldı. Uzun axtarışdan sonraUtrextdəki Baytarlıq Məktəbində kimya kafedrasının dosenti vəzifəsini tutmağı bacardı (1876).
Van't Hoff broşürasının almanca nəşri çıxandan sonra bir çox elm adamları onunla tanış ola bildilər. Onun fikirləri nüfuzlu kimyaçılar tərəfindən ciddi şəkildə tənqid olundu. Vant Hoffun ideyalarının ən mühüm əleyhdarlarından biri M. Bertlo və G. Kolbe idi. G. Kolbe bu məsələdə Vant Hoffa qarşı daha kobud rəftar edirdi. Bununla belə, XIX əsrin 70-ci illərinin sonunda kimyaçıların əhəmiyyətli bir hissəsi stereokimyəvi nəzəriyyəni qəbui etmişdirlər. Bir çox təcrübələr onun praktik tətbiqini təsdiqlədi. Həmçinin, sonradan molekulların optik fırlanma qabiliyyəti ilə onlarda asimmetrik karbon atomunun olması arasında əlaqə dəqiq müəyyən edilmişdir.
Dostların köməyi sayəsində Vant Hoff Amsterdam Universitetində müəllim vəzifəsinə dəvət almışdır (26 iyun 1877-ci ildə). O, bir il sonra, 26 yaşında kimya, mineralogiya və geologiya (daha sonra isə fiziki kimya) professoru olmuşdur. Vant Hoff ilk bir neçə ili kimya laboratoriyasının təşkilinə həsr etmişdir. Ona görə də o, yalnız bir neçə məqalə dərc etdirə bilmişdir (1878-1884).
Vant Hoffun şəxsi həyatında böyük hadisə Amsterdama köçməsi ilə bağlıdır. Burada o, çoxdan sevdiyi Johana Francine Meesə (Rotterdamlı tacirin qızı) evlənmə təklifi edir (1878). Həmin il dekabrın 27-də onların toyu olmuşdur. Onların 2 qızı, Johan Francine (1880) və Aleida Jakob (1882) və 2 oğlu, Jakob Hendrik (1883) və Govert Jakob (1889) var idi. 30 ildən artıq həyat yoldaşı onun sadiq və sevimli dostu olmuşdur.
Vant Hoffun Utrextdə işləməyə başladığı zaman “Üzvi kimyaya baxışlar” kitabı nəşr olundu (1881). Alim bu kitabda maddələrin quruluşu ilə onların fiziki və kimyəvi xassələri arasında əlaqə yaratmağa çalışmışdır. Lakin bu cəhd o qədər də uğurlu alınmadı. Bununla belə, Vant Hoffun özü üçün bu kitab onun inkişafında mühüm addım oldu. Bu kitab üzərində işləyərkən o, kimyəvi rabitə, kimyəvi termodinamikanın əhəmiyyətinin dərk edilməsinə, kimyəvi tarazlıq və kimyəvi reaksiyaların sürəti problemlərinə diqqət yetirmişdir. Güman edə bilərik ki, bu andan Vant Hoff fiziki kimyanı öyrənməyə başladır.
Bundan bir qədər sonra Vant Hoffun ən məşhur kitabı “Kimyəvi dinamika haqqında oçerklər” nəşr olundu (1884). Bu kitabın meydana çıxması fiziki kimyanın yaranmasının təməlini qoydu.
Vant Hoff müşahidə olunan kimyəvi prosesləri təhlil etmək və izah etmək üçün termodinamika prinsiplərindən və riyazi üsullardan ilk dəfə geniş istifadə etmişdir. O, çox kiçik bir kitabda kimyəvi reaksiyaların təbiətini və mexanizmini başa düşmək üçün çox vacib olan böyük bir materialı dolğun şəkldə təqdim etmişdir. Buna baxmayaraq, bu kitabın görünüşü ilkin olaraq kimya aləmində heç bir reaksiyaya səbəb olmadı. Kimyaçılar nəinki bu kitabın xarici görünüşünü görmədilər, həm də onun bəzi müddəaları onlar üçün zəif başa düşülən olmuşdur.
Bir il sonra, Vant Hoff “Qazlar və durulaşdırılmış məhlullar sistemlərində kimyəvi tarazlıq” adlı yeni nəzəri işini nəşrə təqdim etmişdir(1886). Bu əsərinin ortaya çıxmasından az sonra İsveç alimi Svante Arrhenius özünün məşhur elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsini irəli sürdü. Bu nəzəriyyənin yaranması ən çox Vant Hoffun işi ilə bağlıdır.
V. Ostvald J. G. Vant Hoff və S. A. Arrenius ilə birlikdə Leypsiqdə kimyaçılar arasında geniş şəkildə qəbul edilmiş və tanınmış beynəlxalq “Journal of Physical Chemistry” (Zeitschrift fur phys. Chemie) jurnalını təsis etmişdir (1887). Bu jurnal fiziki kimya üzrə yeni ideyaların inkişafı və təbliğində böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Vant Hoff və Arreniusun ən mühüm məqalələri bu jurnalın birinci cildində dərc edilmişdir.
Kimyəvi dinamika və tarazlığa dair əsərlərin nəşrindən sonra Vant Hoffun adı elm aləmində geniş şəkildə tanınmağa başladı. Eyni zamanda, o, hələ də çox vaxt Amsterdam Universitetində dərs deyirdi. O, mühazirələrlə yanaşı, yaratdığı laboratoriyada elmi-tədqiqat işlərinə rəhbərlik edir və nəticədə çoxlu sayda təcrübəçi və alimləri rəhbərliyi altında işləməyə cəlb edirdi.
Vant Hoff, əsasən, məhlullar nəzəriyyəsi sahəsində əvvəllər ifadə edilmiş fikirlərin inkişafı ilə məşğul olmuşdur (1888-1895). Eyni zamanda o, stereokimya və termodinamika ilə bağlı bir neçə məqalə dərc etdirmişdir. Vant Hoffun maye məhlullar üçün əldə etdiyi qanunların bəzi hallarda tətbiq oluna biləcəyini göstərməyə çalışdığı “Bərk məhlullar haqqında və bərk vəziyyətdə molekulyar çəkinin təyini haqqında” əsəri böyük maraq doğurmuşur. Van't Hoff bu məqalə ilə sonradan inkişaf etdirdiyi bərk məhlullar nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdur.
Artıq özünü təcrübələrə həsr etmək istəyi o qədər artır ki, daha Vant Hoffmüəllimlik etmək istəmir (1890).Bir qədər sonra o, Berlin Elmlər Akademiyasının və Berlin Universitetinin mühazirə oxumaq məcburiyyətində olmayan professoru vəzifəsinə keçir (1895).Vant Hoff Berlinə köçür(1896) və burada dərhal yeni bir sahədə - okean mənşəli duzların təbii yataqlarının əmələ gəlməsi şərtlərini öyrənmək üçün tədqiqata başladı. Alim ilk növbədə Maqdeburq şəhəri yaxınlığında yerləşən məşhur Ştasfurt duz yataqlarının əmələ gəlməsinin səbəbləri və mexanizmləri ilə maraqlanıb. Bu iş geokimyəvi prosesləri izah etmək üçün fiziki kimya qanunlarından istifadə etməyi tələb edirdi. Bu mövzunun inkişafı geologiyanın ən mühüm sahələrindən birini təcrübi və nəzəri cəhətdən işıqlandırmağa imkan verdi.Vant Hoff Rusiyada anadan olmuş, əvvəllər duz tarazlığı ilə məşğul olan istedadlı alim, tələbəsi və dostu Vilhelm Meyerqofferlə birlikdə Stassfurt yatağında duz yataqlarının əmələ gəlməsi şərtlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş tədqiqatlar aparmışdır.
Meyergoffer Van't Hoff ilə birlikdə Berlində kiçik bir özəl laboratoriya qurmuş və burada Stassfurt yataqları üzrə tədqiqatların əsas hissəsi aparıldı (1896). İş 10 ilə yaxın davam etdi və nəticələr Prussiya Elmlər Akademiyasının hesabatlarında dərc edildi. Okean duz yataqlarının əmələ gəlməsi şəraitinin tədqiqi və alınan nəticələr kimya ilə yanaşı geologiya və mineralogiyada da böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Onlar bu günə qədər bu istiqamətdə aparılan daha geniş tədqiqatlar üçün başlanğıc nöqtəsi olmuşdur.
Vant Hoff “məhlullarda kimyəvi dinamika və osmotik təzyiq qanunlarının kəşfinin böyük əhəmiyyətinə görə” Nobel mükafatını alan ilk kimyaçı oldu (1901).
Bundan əlavə o, London Kral Cəmiyyətinin Devi Medalına (1893), Prussiya Elmlər Akademiyasının Helmholtz medalı (1910)layiq görülmüş, Sankt-Peterburq Elmlər Akademiyasının xarici müxbir üzvü (1895), London Kral Cəmiyyətinin xarici üzvü (1897), Hollandiya Kral Elmlər Akademiyasının üzvü (1885), Berlin Elmlər Akademiyasının üzvü (1895), Göttingen Kral Elmlər Akademiyasının üzvü (1892), London Kimya Cəmiyyətinin üzvü (1898), Amerika Kimya Cəmiyyətinin üzvü (1898), Amerika Milli Elmlər Akademiyasının üzvü (1901) və Paris Elmlər Akademiyasının üzvü (1905) olmuşdur.
Vant Hoff və Meyerqofferin on il davam edən birgə işi son dərəcə məhsuldar oldu. Lakin Meyerhoferin ağır xəstəliyi səbəbindən iş birdən-birə dayandırıldı (1905). Bir qədər sonra Meyerhoffer öldü (21 aprel 1906-cı ildə). Vant Hoff dostunun və iş yoldaşının ölümünü çox ağır qəbul etdi. Bu zaman o, özünü pis hiss etməyə başladı. Onda ağır ağciyər xəstəliyinin - vərəmin əlamətləri var idi.
Vant Hoff təslim olmaq istəmədi. O, geniş sistemli tədqiqatlar üçün yeni sahə axtarırdı. O, fermentlərin sintetik təsirinin öyrənilməsi qərarına gəlmişdir (1905). Stereokimya və osmotik təzyiqin öyrənilməsində böyük təcrübəyə malik olan alim indi biokimya problemlərini həll etmək istəyirdi.Lakin xəstəliyinin inkişafı onun bu niyyətinə mane olduğundan planlaşdırılan tədqiqatı dayandırılmalı olur. Ömrünün son illərində ona yaxın olan bir neçə insanın - qohumlarının və iş yoldaşlarının itkisi onu üzürdü.
Vant Hoff nəhayət ciddi xəstələnir (15 dekabr 1910-cu il). Bir neçə həftə sonra işə qayıtmaq cəhdləri boşa çıxdı. Fəlsəfə və poeziyaya da ciddi maraq göstərən Vant-Qoff Berlində vərəm xəstəliyindən 58 yaşında vəfat etmiş və Dalem qəbiristanlığında dəfn edilmişdir (1911-ci il martın 1-də).
Bu böyük alimin xatirəsini əbədiləşdirmək üçün Ayda bir krater Jakob Hendrik Vant Hoff (1970) və onun Meyerqofferlə Stassfurt duz yatağında işi zamanı tapılan minerallardanbiri Vanthoffit adlandırılmışdır.
Əli ZALOV,
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
Analitik və üzvi kimya kafedrasının müdiri,
kimya elmləri doktoru,
Azərbaycan Respublikası qabaqcıl təhsil işçisi
Geri qayıt