1937-ci ildə kimya üzrə Nobel mükafatçısı - VOLTER NORMAN XOUORS (1883-1950)
Bu gün, 00:45
Volter Norman Xouors İngiltərədə Çorli şəhərində doğulmuşdur (1883-cü ilin martın 19-da). Volter hələ 14 yaşına çatmamış ailəsi çətin vəziyyətə düşür. 7-ci sinifdə o, məktəbi tərk etməli olur və linolium istehsal edən fabrikdə işə düzəlir. Fabrikdə istifadə olunan boyaq maddələri ilə tanışlıq Volterdə kimya elminə maraq oyadır və o, özü kimya ilə fərdi məşğul olmağa başlayır. Oğlunun oxumaq istəyini və öz üzərində çalışdığını görən ata ona icazə verir ki, yaxında yerləşən Preston şəhərində xüsusi müəllim ilə hazırlaşsın. Bir neçə il sonra Volter məktəb kursu üzrə imtahan verir və bununla yanaşı ailəsinin də vəziyyəti yaxşılaşdığından o, təhsilini davam etdirə bilir. Qəbul imtahanlarını uğurla verdikdən sonra Volter Mançester universitetinin tələbəsi olur. Artıq birinci kursda o, kimya fakultəsinin dekanı U. Perkinin diqqətini cəlb edir və bu məşhur alim onu öz qrupuna götürür. Tezliklə Volter ən yaxşı tələbələrdən biri olur. O, universiteti əla qiymətlərlə bitirir (1906) və kimya kafedrasında saxlanılır. Sonrakı üç ildə o, Perkinin assistenti çalışır, bəzi bitki yağlarında rast gələn və həlledici kimi istifadə olunan karbohidrogenlərin - terpenlərin tədqiqi ilə məşğul olur. Aldığı təqaüd ona təhsilini xaricdə davam etdirmək imkanı verir və o, Almaniyaya gedir (1909). İki il müddətində Qettingem universitetində doktorluq dissertasiyası üzərində işləyərək müdafiə edir. Bundan sonar Volter İngiltərəyə qayıdır və elə həmin ildə ikinci dəfə doktorluq dərəcəsi alır (1911). Tezliklə o, Londonda elmi-texniki İmperial-kollecdə kimya müəllimi kimi fəaliyyətə başlayır.Bir qədər sonar Şotlandiyada yerləşən müqəddəs Endryu Universitetinin Birləşmiş Kollecində kimyadan mühazirələr oxuyur (1912). Burada o, karbohidratların strukturlarını müəyyən etmək sahəsində ilk alimlər olan T. Perdi və D.İrvinin işləri ilə tanış olur. Alimlərə karbohidratların ümumi kimyəvi tərkibləri məlum idi, amma əksər birləşmələr üçün fəza strukturları müəyyən edilməmişdi. Məhz onların öyrənilməsi ilə Volter məşğul olur. O, böyük tədqiqatlar proqramı nəzərdə tutur, amma təəssüf ki, başlayan Birinci Dünya Müharibəsi (1914) tədqiqatların istiqamətlərinin dəyişməsinə səbəb olur. Bütün kimya laboratoriyalarında aparılan elmi-tədqiqat işlərinin istiqaməti dərmanlar, tibbdə lazım olan reaktivlər işlənib hazırlanmasına yönəldilir. Sülh sazişindən yalnız bir neçə il sonra Volter müharibə başlayanda yarımçıq qoyduğu tədqiqatlara qayıda bilir. O, Nyukasla köçmüş (1920) və beş il müddətində Darxem universitetində analitik kimya professoru kimi çalışmış və bundan sonra Birmingem universitetində işləməyə başlamışdır.
Karbohidratların tədqiqi ilə məşğul olaraq (1925) o, ehtimal etdi ki, qlükoza molekulunda altı karbon atomu həlqəvari birləşərək tsikil əmələ gətirir. Bu model əvvəllər şəkərli maddələrin xətti quruluşlu olması haqqında təsəvvürlərdən fərqli olsa da birləşmələrin xassələrini izah etməyə imkan verdi. Oxşar birləşmə olan heksaron turşusunun tədqiqi onun ehtimallarının doğruluğunu göstərdi. Bu karbohidratın molekulu da altı atomdan ibarət həlqəyə malik idi. Bu maddə vitaminsizlik nəticəsində diş ətində əmələ gələn sinqa xəstəliyinə qarşı istifadə olunduğundan Volter onu askarbin turşusu və ya C vitamini adlandırmışdır. Tezliklə o, bu maddəni süni olaraq sintez etdi və dünyada vitamin alan ilk insan oldu. Xouorsun bu kəşfi olduqca böyük əhəmiyyətə malik idi.
Volter Norman Xouorsa “karbohidratların tədqiqi və C vitaminin sintezinə görə” kimya üzrə Nobel mükafatı verilmişdir (isveçrə üzvi kimyaçısı, riyaziyyatçısı və biokimyaçısı Paul Karrer ilə birlikdə)(1937). Onun bu kəşfi digər həyatı əhəmiyyətli vitaminlərin sintezinə gətirib çıxaran gələcək tədqiqatların əsasını qoymuşdur.
O, Nobel mükafatı aldığı il artıq Xouors praktiki məqsəd üçün yararlı olan ilk vitamin partiyasını aldı (1937). Professor Xopkins ilə birlikdə Mançestr universitetində onun istehsalı üzrə xüsusi laboratoriya yaratmışdır.
Brimingemdən Mançestrə daimi gediş-gəliş və laboratoriyada uzun müddətli iş Xouorsun sağlamlığına mənfi təsir etmişdi. Həkimlər güclü onda əsəb gərginliyinin olduğunu müəyyən edirlər və elmi işləri məhdudlaşdırmağı tələb edirlər.
Bundan sonar alim bir neçə ay sanatoriyada müalicə alır və məzuniyyətə çıxır. Yalnız bir neçə ildən sonar gücü bərpa olunur və o, tam güclü ilə elmi işə başlaya bilir (1941).
Nüvə proqramı üzrə işə başladıqdan sonra Xouors atom enerjisi üzrə Britaniya kimya komissiyasına və yüksək təmizlikli uran və flüorüzvi birləşmələr almaq işlərinə rəhbərlik edir. O, Brimingem universitetində dərs deyir və kimya fakultəsinin dekanı olur (1943-1946). Xouors dekan vəzifəsini tərk etdikdən sonar Londona köçür.
Kifayət qədər qapalı xarakterli olan Xouorsda həyat eşqi çox böyük idi. O, yorulmadan səyahət edər, qədim kitabları və rəsm əsərlərini toplayardı, antik ədəbiyyatın pərəstişkarı idi. Zaman keçdikcə o, elmi işdən kənarlaşır, amma bir neçə dövlət komissiyasının üzvü olmaqda davam edir. O, Avstraliyada 7-ci Sakit okean elmi konqresində İngiltərəni təmsil edir, sonra Adelaiddə, Sidneydə və Melburnda bir neçə universitetdə mühazirələr oxuyur (1949).
Xouors Birmingemdə ürək tutmasından vəfat etmişdir (1950-ci ilin martın 19-da).
Əli Zalov
Kimya elmləri doktoru, professor
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin
Analitik və üzvi kimya kafedrasının müdiri
Geri qayıt