Dilə yersiz müdaxilə olmaz
Azərbaycan dili ictimai-siyasi və tarixi inkişaf nəticəsində nə qədər dəyişsə də, yenə öz ənənəsinə, bünövrəsinə-kökünə sadiq qalıbdır. Bununla müqayisədə bəzi dillərin tarixində elə hadisələr olubdur ki, ictimai-siyasi və tarixi inkişaf dili kifayət qədər dəyişmiş, onu anlamaq işini çətinləşdirmişdir. Məsələn, Fransada baş vermiş inqilabdan sonra fransız dili o qədər dəyişmişdir ki, Napoleon Bonapart bu dilin keçmiş çərçivəyə qayıtması üçün qərar vermişdir. Ancaq canlı həyatı əks etdirən fransız dili öz keçmiş çərçivəsinə qayıda bilməmişdir. Fransız dilində yeni yaranmış sözlər, ifadələr o qədər çox olmuşdur ki, onlar dilin keçmiş çərçivəsini üstələmişdir. Dili təmizləmək yolunda “akademik qərarlar” vermək istəyənlər barədə 1939-cu ildə Rəsul Rza Azərbaycan Sovet Yazıçılar İttifaqının sədri olduğu zaman İttifaq tərəfindən çağırılmış dil müşavirəsində demişdir: “Böyük Fransa revolyusiyası (inqilabı – B.X.) zamanında fransız dili o qədər dəyişmişdir ki, Napoleon Bonapart və ondan sonra gələn Fransa padşahları dilin köhnə aristokrat qayda və çərçivələrinə qayıtması üçün xüsusi qanunlar verməyə məcbur olmuşlardır. Lakin canlı həyatı əks etdirən dil geri qayıtmadı. Pol Lafarq yazırdı ki, “XVIII əsrin yazıçıları ölən dilin yatağı qarşısında bir şəfqət bacısı kimi oturub akademik qərarların köməyi ilə bu xəstənin ömrünü uzatmaq istəyirdilər.” Revolyusiya (inqilab – B.X.) dövründə fransız dilində əmələ gəlmiş yeni sözlər, yeni ifadələr o qədər çox idi ki, XIV Lüdoviqin saray adamlarına bu dili anlatmaq üçün o dövrün qəzet və kitablarını tərcümə etmək lazım gəlirdi.” Eyni zamanda Rəsul Rza rus dilini fransız sözlərindən təmizləmək istəyində olan bir qrup adamın mövqeyini də tənqid etmişdir. O demişdir: “XVIII əsrin axırlarında Rusiyada bir qrup adam vardır ki, vitse-admiral Şişkovun başçılığı ilə onlar necə olur-olsun, rus dilini fransız sözlərindən təmizləmək istəyirlərdi. Karamzin və onun tərəfdarları da rus dilini saf bir hala salmağa çağırırdılar. Onlar rus dilinin kəlisa-slavyan dili olduğunu iddia edirdilər. “Qaloş” sözünü atıb “mokrostub”, “bulvar” sözünün əvəzinə “qulyat” sözündən “qulvar” işlətmək və bu kimi axmaq iddialar irəli sürürdülər.” Rəsul Rza Azərbaycan dili ilə bağlı təmizləmə işlərini aparanlara bir neçə istiqamətdə əsaslı etirazını bildirirdi. Birincisi, onun etirazı azərbaycanca olmayan sözləri Azərbaycan sözləri ilə əvəz etmək istəyənlərə qarşı idi: “... revolyusiyanın (inqilabın – B.X.) ilk illərində bütün azərbaycanca olmayan sözlərin hamısını Azərbaycan sözləri ilə əvəz etmək istəyənlər vardır. Onlar aeroplana uçquç, samovara qur-qur, parovoza buğla gedən deyir və bu kimi yöndəmsiz sözlərlə dili düzəltmək istəyirdilər.” Ancaq haqlı olaraq xalq da, dilin özü də bu istəkdə olanların mövqeyini qəbul etmədi. İkincisi, Rəsul Rzanın etirazı dili təmizləmək bayrağı altında dilimizə daxil olmuş ərəb, fars sözlərindən imtina edənlərə və yeni sözlərin gəlməsinə etiraz edənlərə qarşı olmuşdur. O demişdir: “Bu adamlar dili təmizləmək bayrağı altında dilə girmiş bütün ərəb, fars sözlərini atmağı təklif edirlər. Yaxud dilimizi saflaşdırmaq pərdəsi altında dili dəmir hasar içinə almaq, ona heç bir yeni sözün gəlməsinə imkan verməmək istəyirlər. Bu təşəbbüslərin hər ikisi ilə burjua fikri kimi mübarizə aparmaq lazımdır. Biz ərəb, fars, osmanlı dillərinin təsiri ilə mübarizə deyəndə, o dillərin vaxtilə dilimizə soxulmuş ruhu ilə mübarizə məsələsindən danışırıq. “Şayani-diqqət”, “hissi-qəblülvüqu” və bu kimi xalqımıza yad olan, xalq tərəfindən mənimsənməmiş, xalqın dilinə girməmiş, dilimizin ruhuna uymamış sözlərin və ifadələrin dildən qovulmasından danışırıq. Bu işdə solçuluq edənlər və məsələnin mahiyyətini anlamayıb Azərbaycan dilini ancaq Azərbaycan sözlərindən ibarət bir dil eləmək istəyənlər zərərli iş görürlər. Dilimizin lazım olmayan kəlmələrlə zibilləndiyindən danışmaq heç də dili qaraqıfıl altında saxlayaraq ona heç bir yeni kəlmə və terminin girməsinə yol verməmək demək deyil .” Doğrudan da, Azərbaycan xalqının və Azərbaycan dilinin qəbul etmədiyi sözlərin dilimizə heç bir aidiyyəti yoxdur. Ancaq xalqımızın və dilimizin qəbul etdiyi sözlərin hər biri dilimizin lüğət tərkibidir, dilimizdə vətəndaşlıq hüququq qazanmış sözlərdir.
Onu da qeyd edək ki, öz sözlərimizlə yanaşı, oturuşmuş alınma sözlər də dildə vərdiş olunmuş lüğət təkibidir. Vərdiş olunmuş lüğət tərkibindəki sözlərdən istifadə etməmək qəti şəkildə mümkün deyildir. Dil açan körpə uşaq vərdiş olunmuş sözləri eşidir, öyrənir və onlardan istifadə edir. Uşaq üçün gündəlik eşitdiyi, öyrəndiyi və istifadə etdiyi sözlərin mənşəyi maraqlı deyildir. Bu barədə fikirləşmək heç onların ağlına da gəlmir. Dilin lüğət tərkibində oturuşmuş, vərdiş olunmuş sözlərin mənşəyi barədə təhlil aparmaq mütəxəssislərin, dilçi alimlərin işidir. Bu cür təhlillərin aparılması isə dildəki oturuşmuş və vərdiş olunmuş lüğət tərkibindən imtina etmək məqsədinə xidmət etməməlidir. Əgər belə bir xidmət varsa, deməli, həmin xidmət dil quruculuğu prosesinə ziyan gətirməkdən başqa bir şey deyildir. Dil quruculuğuna ziyan gətirən məsələlərdən biri də sözləri düzgün yazıb, oxumaq və səlis cümlə qurmaq vərdişinə yiyələnməməkdir. Bütün dövrlərdə sözləri düzgün yazmaq, düzgün oxumaq, səlis cümlə qurmaq və səlis danışmaq gündəmdə olan məsələdir. Dünya dillərinin, o cümlədən Azərbaycan dilinin narahatçılığına səbəb olan ciddi problemlərindən biri dil mədəniyyəti qaydalarının pozulmasıdır. Bu qaydaların pozulması şifahi və yazılı ədəbi dildə daha çox müşahidə olunur. Ona görə də şifahi və yazılı ədəbi dil qaydalarını pozanlara laqeyd qalmaq olmaz. Laqeydlik başqalarını da dil qaydalarına əməl etməməyə sürükləyir. Dil insanları millət halında bir-birinə bağlayır. İnsanlar dillərini nə qədər çox sevirsə, eyni zamanda doğma dillərinin qayda-qanunlarını qoruyursa, bir o qədər də millət olaraq bir-birinə bağlanırlar. Özünə və mənsub olduğu millətə dəyər verməyin bir göstəricisi dilə sevgi, hörmət və sayğıdır. Dilini sevməyən millətini də sevə bilməz. Hər ikisini sevən kəslər üçün Vətənin hüdudu millətin övladlarının yaşadığı ərazilərə gedib çatır. Millətin hər bir övladının nəfəs aldığı (yaşadığı) yerlərə gedib çıxır. Belə olduqda Vətən anlayışı böyüyür. Millətin hər bir övladının yaşadığı ərazi vətən kimi qəbul edilir. Vətən üçün ən işıqlı yol doğma ana dilindən başlayır. Milli ruh doğma ana dili vasitəsi ilə minləri, milyonları bir-birinə bağlayır. Azərbaycan dili Azərbaycanda yaşayan hər bir millətdə Vətən anlayışını doğmalaşdırır. Yəni Azərbaycan dili Azərbaycanı bu məmləkətdə yaşayan hər bir vətəndaşın vətəninə çevirir. Vətən anlayışı Azərbaycan dili vasitəsilə sevilir. Vətəninin nüfuzu artdıqca, Azərbaycan dövlətinin nüfuzu da artır. Azərbaycan dilini bu məmləkətdə yaşayan hər bir vətəndaş öyrənir və sevə-sevə işlədir. Bununla belə, Azərbaycan dili bu ölkədə yaşayan etnosların dilinə müdaxilə etmir, heç bir etnosun dilinə kölgə salmaq siyasəti güdmür. Əksinə, etnoslara dil azadlığı verir. Bu gün ləzgilər, talışlar, kürdlər, tatlar, saxurlar, buduqlar, qrızlar və digərləri öz doğma dillərində danışır, adət-ənənələrini qoruyur və yaşadırlar. Bu, bir tərəfdən Azərbaycan Respublikasında yaşayan etnoslara yaradılmış dövlət qayğısı, digər tərəfdən isə Azərbaycan dilinin yaratdığı imkandır. Azərbaycan dili bu məmləkətdə yaşayan başqa xalqların dillərinin işləkliyinə imkan yaratmaq gücündə, səxavətində olan bir dildir. Bu, həm də Azərbaycan dilinin böyüklüyü, başqa dillərə olan sayğılı münasibətidir. Uzun illərdir ki, bu cür münasibət əsasında Azərbaycandakı ləzgilər, talışlar, tatlar, kürdlər, saxurlar, buduqlar, qrızlar, eləcə də digər etnoslar öz dillərini qoruyur və yaşadırlar. Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan etnoslara münasibət birmənalı deyildir. Bəzi yerlərdə etnosların dilinə yasaq qoyulur, etnosların dilinin işlənməsinin qarşısını alırlar. Ona görə də belə bir mövzuya bədii əsərlər həsr olunur. Belə əsərlərdən biri ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı Harold Pinterin (1930-2008) “Dağlı dili” əsəridir. Londonlu Harold Pinterin “Dağlı dili” əsərinin (pyesinin) məzmunu belədir: Cavan və yaşlı qadın məhbusda olanları görmək üçün həbsxanaya gəlir. Ancaq onlar saat doqquzdan həbsxanada olsalar da, saat beş olmasına baxmayaraq məhbuslarla görüşə bilmirlər. Üstəlik onların üstünə it buraxırlar. İt qoca qadının baş barmağını dişləyir. Bəlkə də qoca qadının baş barmağını xilas etmək mümkün olmayacaq. Bu qadınları həbsxanadakı serjant təhqir edir. Serjant deyir: “Sizin ərləriniz, oğullarınız, atalarınız, görüşmək ümidilə gizlədiyiniz bütün şəxslər əclafdırlar. Onlar dövlətin düşmənidirlər. Zibildirlər”. Həbsxanadakı zabit isə qadınlara deyir: “İndi mənə qulaq asın. Siz dağlardan enmisiniz. Məni eşidirsiniz? Diliniz ölü dildir. O, qadağan olunub. Burada sizin dildə danışmaq olmaz! Ərlərinizlə öz dilinizdə danışa bilməzsiniz. İcazə yoxdur. Aydındır? Öz dilinizdə danışmaq yasaqdır. Bu dil qanunsuzdur. Yalnız paytaxtlıların dilində danışmaq olar. Burada ancaq bu dildə danışmağa icazə var. Əgər dağlı dilində danışmağa cəhd göstərsəniz, ciddi cəzalandırılacaqsınız. Bu, əmrdir. Hərbi əmr. Qanun. Sizin diliniz yasaqdır. O ölüb. Kimsə sizin dildə danışa bilməz. Bu dil yoxdur. Sualınız var?” Cavan qadın isə deyir: “Mən dağlı dilində danışmıram”.
Zabit serjanta anladır ki, cavan qadın dağlı dilində danışmır və o, heç dağlı da deyildir. Sonra Conson adlı cavan qadın ərini görmək üçün həbsxanaya gəldiyini və bu, onun hüququ olduğunu zabitə və serjanta deyir. Zabit bir daha əmin olur ki, cavan qadın dağlı deyildir.
Nəhayət, həbsxanada görüş başlayır. Yaşlı qadın məhbusla görüşür və onunla kənd ləhcəsində danışır. Gözətçi əlindəki zopayla yaşlı qadını dümsükləyir və ona deyir ki, burada kəndli dilində danışmaq qadağandır. Burada şəhər dilində danışmaq lazımdır. Məhbus gözətçiyə deyir ki, yaşlı qadın şəhər dilini bilmir, şəhər dilində danışmır.
Bəlli olur ki, yaşlı qadın məhbusun anasıdır. Məhbus görür ki, onun anasının baş barmağını dişləyiblər. Yaşlı qadın məhbus oğluna deyir ki, sənin tifillərinin (uşaqlarının) gözü yoldadır. Sən qayıdanda görəcəksən ki, onlar sənin yolunu necə səbirsizliklə gözləyirlərmiş. Elə bu anda gözətçi deyir ki, mənim üç uşağım var. Məni zibilə salmayın. Yəni kəndli dilində danışmayın. Məhbus ona deyir ki, mənim də üç uşağım var. Gözətçi elə bilir ki, məhbus onu ələ salır. Ona görə də telefonla serjanta deyir ki, burada bir məhbus onu ələ salır, zarafat edir.
Məhbus anası ilə doğma ana dilində danışmaq istəyir. Ona görə də cavan qadın başı qatır ki, bu imkan yaransın. Serjant deyir ki, bu cavan qadın məhbusun arvadıdır. Onu darvazadan içəri buraxmaqda düz etməyiblər. Məhbus anasına deyir ki, “Anacan, sən danış. Ana, səninləyəm axı. Eşitmirsən? Mənimlə öz dilimizdə danışa bilərsən”. Araya sakitlik çökür. Məhbus yenə də deyir: “Ana, eşitmirsən? Mən indi öz dilimizdə danışıram axı. Sən eşidirsən? Öz dilimizdə deyirəm! Eşitmirsən bəyəm? Sən məni eşitmirsən?”
Görüş otağında vəziyyət dəyişir. Gözətçi deyir ki, indi qaydalar dəyişib. Növbəti təlimata qədər doğma dildə danışmaq olar. Gözətçi məhbusa deyir: “Ona de ki, öz dilində danışa bilər. Növbəti təlimata kimi danışmaq olar”. Məhbus anasına bunları desə də, anası reaksiya vermir, hərəkətsiz bir haldadır. Elə bu an serjant otağa girir, dizi üstə yerə düşmüş məhbusu görüb deyir ki, “güzəştə gedirsən, kömək əli uzadırsan” bunların heç vecinə də deyil. Etnoslara və onların dillərinə olan biganəlik o yerə gətirib çıxarır ki, on illər ərzində neçə-neçə etnosun dili ölü dilə çevrilir. Etnoslar və onların dilləri laqeydliyin, biganəliyin qurbanı olur. Dünyada olan ölü dillər barədə düşünərkən dövrümüzə qədər mövcud olan saysız-hesabsız hadisələri xatırlamalı oluruq. Əlbəttə, bu hadisələrin hamısını yox. Çünki bu, imkan xaricindədir. Bildiyimiz kimi, tarixdə elə xalqlar olub ki, dilləri də, özləri də nüfuzlu olub. İndi tarix səhnəsindən yoxa çıxıblar. Məsələn, şumer, akkad, elam dilləri kimi. Tarixin belə analogiyaları olub və olacaqdır. Bəlkə də bunu hazırda ən nüfuzlu dil olan ingilis dili barədə də düşünmək olar. Bu düşüncəni 1983-cü ildə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı almış Uilyam Qoldinqin Nobel nitqi də təsdiq edir. Daha doğrusu, Uilyam Qoldinqin Nobel nitqi bu düşüncəni daha da israrlı edir. O, nitqində deyirdi: “Mənim dilim ingils dilidir və inanıram ki, bu dili qədim və müasir dillərlə müqayisə etməkdən qorxmayan kifayət qədər şair və yazıçı hələ də var. Amma bu gün palıd kimi qol-budaq atıb çox geniş yayılmış bu dil zanbaq kimi kiçik və zərif olan, dar bir məkanda işləyən dilə nisbətən daha çox ziyan çəkə bilər. Bu dil reklam, naviqasiya, elm, rəsmi danışıqlar və konfranslar üçün vasitəyə çevrilərək öz əhatə dairəsini genişləndirib, bütün dünyaya yayılır. Yüzlərlə siyasi partiya hər gün bu dildən istifadə edir. Hər tərəfə baş vurub çox böyük gərginliklər dəf eləyən bu dil olsun ki, bəzən bir qədər də cılızlaşır. İnsan ingilis dilində fikirləşə bilər ki, o, kiçik, amma məşhur auditoriyaya, yaxud da, olsun ki, öz ailəsinə, ya da dostlarına müraciət edir; bərkdən danışaraq fikirləşir, yaxud yuxuda sayıqlayır. Sonradan isə ona əyan olur ki, özü də fərqinə varmadan dünyanın böyük bir hissəsini təşkil eləyən auditoriyaya müraciət edirmiş. Bu, qorxulu fikirdir. Həqiqətən də, mən bu il çoxsaylı amerikalı laureatların əhatəsində belə bir müzakirədən zövq alıram ki, Avropanın qərb sahillərində yaşayanlardan dəfələrlə çox olan insan kütləsi mənim ana dilimin müxtəlif çalarlarında danışa bilər, amma hər halda, onların hamısı əsas ingilis dilinin dialektlərində danışırlar. Şəxsən mən deyə bilmərəm ki, çoxsaylı dialektləri televiziya və süni peyklərin köməyi ilə olduğundan daha böyük sürətlə uzaq məsafədən toplayıb məcmu halında təmsil eləmək ağılasığan işdir, amma müəyyən məqamda ingilis yazıçısını milyonlarla insan ya birbaşa, ya da əsasən başa düşür”.
Dillərin dialektal variantlarının yaranması həmin dillərin ədəbi dil normalarının unifikasiyası prosesinə mənfi təsir göstərir. Onda normanı müəyyənləşdirmək də çətinləşir. Bu mənada ingilis dilinin dialektal variantları ingilis dilinin vahid ədəbi dil normalarının sabitləşməsinə, anlaşılmasına maneçilik edir.
Təbiətdə Allahın yaratdığı hər bir şey poeziyadır. Gül, çiçək, ağac, kol-kos - hər bir şey poeziyadır. Yağışın yağması, küləyin əsməsi, ildırımın çaxması – bunların hamısı poeziyadır.
Gül-çiçək üzərinə arının qonması və şirə çəkməsi poeziyadır. Quşların civiltisi, çəyirtkənin səsi – hamısı poeziyadır. Bir sözlə, təbiətdə poeziya olmayan heç nə yoxdur. Nə varsa, onların hər biri poeziyadır. Quşların uçuşu, çayların axması, balıqların üzməsi poeziyadır. Quşlar çay, göl, dəniz suyunun üzərindən uçarkən bəzən ayaqlarını, qanadlarını suya toxunduraraq uçurlar. Bu zaman onların ayaqlarının, qanadlarının suyun səthinə toxunduğu yerdə suyun rəqslənməsi baş verir. Bu da poeziyadır. Ancaq gərək bunu görə biləsən, duya biləsən. Bu cür mənzərələrin rəssamlar fırça ilə, şairlər sözlə şəklini çəkirlər. Bunların özü də poeziyadır. Ancaq sözlə yazılanlar, çəkilənlər əsl poeziyadır. Əsl poeziya isə sözə, yəni dilə borcludur. Bu mənada Azərbaycan dilində yazılanlara, əsl poeziyaya görə Azərbaycan dilinə borcluyuq. Azəbaycan dilinin imkanları qarşısında acizik.
Buludxan Xəlilov,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
Facebook-da paylaş
