Qacarlar tarixinə öz damğasını vurmuş şəxsiyyətlərdən biri də Hacı Mirzə Ağası Bayat Makuludur. O, müəllimlikdən baş nazirliyə ucalmış şəxsdir. Gəlin daha yaxından tanış olaq.
 
 Əsl adı Abbas olan Hacı Mirzə Ağası Bayat 28 yanvar 1783-cü ildə Maku şəhərində Hacı Mirzə Müslüm İrəvaninin ailəsində dünyaya gəlib. Onun atası öz ailəsi ilə birlikdə İrəvandan Maku şəhərinə köçüb, burada güzəranını kargüzarlıqla keçirib.

 Abbas ibtidai təhsilini atasından alıb. O, həddi-buluğa çatandan sonra Xoy şəhərinə yollanıb və orada mədrəsə təhsili almağa başlayıb. Oradan Azərbaycanın digər şəhərlərinə səfər edib. Səfər və səyahətlərdən sonra Həmədana gedib, orada Axund Molla Əbdüssəməd Həmədaninin şagirdi olub. Axund Əbdüssəməd Həmədani məşhur "Bəhrül maarif" kitabının müəllifidir. O, dövrünün böyük sufi şeyxlərindən sayılırdı. Abbas bir qədər sonra axundun müridlərindən olur. Mürşidi həcc ziyarətlərindən birində vəfat edir və Molla Abbas onu əvəz etmək uçun vəsait düzəldib Məkkəyə yola düşür, həccin qanunlarını yerinə yetirərək Hacı adını daşımağa başlayır.

 Hacı Molla Abbas həcc fərizəsini yerinə yetirdikdən sonra Həmədana qayıdır, burada elmləri və sufiliyin sirlərini tamam-kamal öyrənir. Sonra Təbrizdə yaşamağa başlayır. O, ustadı Axund Molla Əbdüssəmədin təriqətini inkişaf etdirir və yayır. Bu dönəmdə Hacı Mirzə Ağası kimi məşhur olur. Bir müddətdən sonra Axund Abbas İrəvani Təbrizdə vəliəhd Abbas mirzə Naibüssəltənənin uşaqlarının, o cümlədən Məhəmməd mirzənin müəllimi təyin olunur. Təlim və tədris prosesində tədricən Məhəmməd mirzəyə aramla nüfuz edərək onu özünə xas olan xüsusiyyətlərə istiqamətləndirir, onunla yaxın, məhrəmanə ünsiyyət yaradır. Rəvayətə görə bir gün mürşid öz müridlərinə gələcəyi barədə məlumat verərək deyib ki, onun gələcəyi İran dövləti ilə əlaqədar olacaq.

 Fətəli şah 1834-cü ildə İsfahanda vəfat etdikdən sonra onun 60 oğlu olmasına baxmayaraq Abbas mirzənin boyuk oğlu Məhəmməd mirzə, Rusiya ilə İran dövləti arasında 1828-ci ildə bağlanmıs Türkmənçay müqaviləsinin 7-ci bəndinə əsasən, taxt-taca sahib olur. Məhəmməd sah 1834-cü ildə səltənət taxtına əyləşdikdən sonra fazil və alim kimi İranda çox məşhur olan Mirzə Əbülqasim Qaimməqam Sanini Baş nazir təyin edir. Lakin onun sədarəti yalnız 8 ay çəkir. Bu müddət ərzində Fətəli şahın saysız-hesabsız övladlarının hər biri özünü səltənətin varisi hesab edirdi. Nəticədə Məhəmməd şahı Qaimməqamı aradan götürməyə vadar edirlər. Qaimməqam öldürüldükdən sonra onun yerinə bir çoxları əyləşməyə çalışsa da, Məhəmməd şah həmin vəzifəyə öz müəllimi və mürşidi Mirzə Ağası Makunu təyin edir. Onun isə siyasətdən və dövləti idarə etməkdən xəbəri yox idi.

 Bəhmən mirzə Qacar yazır: “Mirzə Ağası Maku 70 yaşından sonra mədrəsə küncündən çıxıb, dünyanın heç bir qayda-qaunundan agah olmadığı halda, vəzirlik məqamına qədəm basdı və tamam 13 il bütün İran məmləkətinin istiqlal və ixtiyarına verildi. O, öz ürəyi istədiyini etdi və bütün İranda pis söz-söhbətə səbəb olan işlər gördü”. (Bəhmən mirzə Qacar, Şükürnameyi-şahənşahi, Bakı, “Şuşa”, 1999, -64 səh. s.7)
 
 Məhəmmədhəsən xan Müqəddəm-Marağayi yazır ki, Hacı Mirzə Ağası Qacarlar məmləkətində “Şəxsi-əvvəl” adlanırdı. (Məhəmmədhəsən xan Etimadəssəltənə, Ṣədr ət-təvarix, red. M. Müşiri, Tehran, 1349/1970, -351 səh. s. 153.)

 Hacı Mirzə Ağası siyasi rəqiblərini aradan götürürdü. Əvvəlcə Mirzə Nəsrullah Sədrülməmalik Ərdəbilini, sonra Mirzə Əbülqasim Qaemməqamı sıradan çıxardıb.

 Buna baxmayaraq Hacı Mirzə Ağası 14 il İran dövlətinin sədri-əzəmi olub. O, Məhəmməd şahın nüfuzlu, onun işlərini dürüst icra edən vəziri idi və "birinci şəxs" ləqəbi ilə məşhur olub (bu ləqəb Avropada işlənən "Baş nazir" sözünün tərcuməsindən əmələ gəlmişdi, ingiliscə "premyer ministr" birinci, əvvəlinci şəxs deməkdir). Lakin ətrafındakılar onun işindən razı deyildilər. Onlar bir necə dəfə Məhəmməd şaha xatırladıblar ki, o, bütün işləri Mirzə Ağası Makuluya verməklə dövlətin böhrana doğru getməsinə səbəb olub. Məhəmməd şah isə bu sözlərə qulaq asmırdı. Onun barəsində yazılan məktubları Mirzə Ağasıya verdikdə o, bunların onun duşmənləri tərəfindən yazıldığını bildirirdi.

 Mirzə Şəfi Vazehin satiralarında ən çox tənqid etdiyi şəxs Məhəmməd şahın Baş vəziri, rus səyyahı Beryozinin “İranın Rişeylisi” adlandırdığı Mirzə Hacı Ağasıdır. Qeyd edək ki, Hacı Mirzə Ağası da şair idi. Fəxri təxəllüsü ilə dini motivli şeirlər yazırdı. Hacı Mirzə Ağası şeirlərini əsasən ərəb və fars dillərində qələmə alırdı:

 Qara saçların dağılıb səpiləndə yanaqlara,
 Deyəsən buludlar örtür ay üzünü ara-sıra.
 Soruşdum neyçün belə pərişan olmuşdur zülflərin,
 Dedi: Həbəş sultanı qoşun çəkmişdir saçlara.
 
 Hacı Mirzə Ağası Maku Məhəmməd şahın məsləhəti ilə Fətəli şahın 13-cü qızı olan İzzətnisə xanımla evlənib. Bu qadın həm də Rzaqulu xan Hidayətin bibisi qızı idi, öz əmisi oğluna, Fətəli şahın qardaşı oğluna ərə verilib. Lakin əri ölüb və həcc ziyarətinə səfər edərkən həmin zəvvarlar içərisində Hacı Mirzə Ağası İrəvani də dərviş libasında olub. Bu şahzadə xanımın dul olduğunu bilərək ona meyl edib, lakin qadın nökərlərinə göstəriş verib ki, Molla Abbas dərvişə çubuq vursunlar və onu zəvvarların arasından qovsunlar. Elə də ediblər. Hacı Mirzə Ağası Məhəmməd şah vəfat etdikdən sonra (1848-ci ildə) Şah Əbdüləzimdə bəstdə əyləşib və mədrəsənin bir hucrəsində qalmağa qərar verib. Nasirəddin şah Qacar Təbrizdən Tehrana gələrək taxta əyləşdikdən sonra Mirzə Ağası onun icazəsi ilə Ətəbata gedib və 1849-cu ildə 68 yasında orada vəfat edib. Kərbəla şəhərində dəfn olunub. Onun övladı olmayıb. Oğulluğu Allahqulu xan Elxanini yetişdirib.

Ənvər Çingizoğlu